Çölüň jümmüşinde innowasiýalar we howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak

Esenaman Garagum mal fermasynyň esasy suwa ýakyş zolaklarynyň biridir. Bu fermada 32 000-e golaý goýun we 1700-e golaý düýe bar. Bu zolakda iki sany sardoba (Türkmenistanyň çöllük zolagynda öri meýdanlardan gurulýan suw saklamak üçin gaplar) bar. Şeýle-de bolsa, wagtyň geçmegi bilen daşky gurşawyň zyýanly täsiri zerarly olar gowşady ýa-da dolulygyna weýran boldy.

“1995-1997-nji ýyllar maldarçylyk üçin örän agyr ýyllar boldy. Howa şertleriniň üýtgemegi zerarly, şol ýyllar örän gurak bolupdy we ýagyş ýagmaýardy diýen ýaly. Öri meýdanlaryň önümçilik mümkinçilikleri peseldi, guran guýularyň aglaba bölegi ýaşaýjylary we olaryň mallaryny suw bilen üpjün edip bilmeýärdi. Goýunlaryň 25%-e golaýy agramyň ýetmezçiliginden we keselden öldi. Häzirki wagtda ýagdaý şeýle bolup, ol diňe 2019-njy ýylda üýtgedi” diýip, Garagum maldarçylyk fermasynyň ýerli hünärmeni Saparmyrat Muhanow aýtdy. “2019-njy ýylda köp ýagyş ýagyp, onuň tersine, suwuň ýygnalmagy bilen baglanyşykly mesele ýüze çykdy, çünki suwy ýygnamak üçin ýeterlik takyrlar we sardobalar bolmandy. Olaryň köpüsi uzak wagtyň dowamynda bejerilmändi we wagtyň geçmegi bilen zaýalanypdy.”

Ondan öň sardobalar Esenaman obasynda ýagyş suwuny ýygnamak we mallary suw bilen üpjün etmek üçin ulanylypdy. Emma, sardobalaryň we kaklaryň (suwy ýygnaýjy basseýn) weýran bolmagy bilen, şeýle-de suwuň ýygnalmagynyň tamamlanmagy bilen, çopanlar bu zolakda mallary bakmagy bes etdi. Öri meýdanlara seredilmedi we olar häzirki wagtda çöl maldarçylygy üçin laýyk däl. Netijede, goýunlaryň sürüleri Ajy guýy, Kyrk guýy, Damla ýaly golaýdaky ýerlerde we obalarda bakylýar we uzak wagtyň dowamynda ýerlerini çalyşmaýar, bu bolsa tebigy öri meýdanlara agram düşürýär we bu zolaklaryň çölleşmegine getirýär.

“Maldarçylyk ýurduň ykdysadyýetiniň strategik pudagy bolup, ol azyk howpsuzlygyny üpjün edýär we durnuklylygy ýokarlandyrmak boýunça çäreler öz wagtynda görülmese, bu sebitiň ykdysadyýetine we jemgyýetiň abadançylygyna täsirini ýetirer. Durnuklylyk suwuň elýeterliliginiň, ot-iýmiň gorlarynyň we mallaryň sanynyň arasynda deňagramlylygy aňladýar” diýip, BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň / Bütindünýä Ekologik gaznasynyň taslama boýunça hünärmeni Öwezdurdy Jumaýew düşündirdi. 

Esenaman zolagyny we suwy ýygnaýjy basseýni dikeltmegiň netijesinde, goýun sürüleriniň 30-35 km çölüň içine ýetmegine mümkinçilik berler we Ajy guýy zolagynyň (Esenaman zolagyndan 30 km daşlykda) öri meýdanlarynyň 3-4 ýylyň içinde dikeldilmegini üpjün eder. Ondan başga-da, Esenaman zolagynyň ot-iým bilen üpjünçiligi goýunlaryň baş sanyny 2-3 müň goýna köpelder.

Şu sebäpden BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň / Bütindünýä Ekologik gaznasynyň “Türkmenistanyň gurak zolaklaryndaky oba-hojalyk jemgyýetlerinde howa şertlerine durnukly bolan ýaşaýyş şertlerine goldaw bermek” atly taslamasy we Ýewropa Bileleşigi tarapyndan maliýeleşdirilýän hem-de Merkezi Aziýa boýunça Sebitleýin daşky gurşaw merkezi tarapyndan durmuşa geçirilýän “Merkezi Aziýa gatnaşyklary boýunça taslamasy” Tebigaty goramak boýunça halkara bileleşigi bilen hyzmatdaşlykda hem-de Aral deňzini halas etmek boýunça halkara gaznasynyň (IFAS) goldaw bermegi bilen Esenaman zolagynda uýgunlaşdyryş mümkinçiliklerini ýokarlandyrmak ugrunda innowasion tehnologiýalary girizmek maksady bilen öz güýçlerini birleşdirdi.

2019-njy ýylyň güýz paslynda gün energiýasynda işleýän suw sorujy enjamy gurnaldy we sardoby hem-de kaky dikeltmek ugrunda köpsanly çäre ýerine ýetirildi.

1.  Sardobalar dikeldildi we olaryň töweregine germew goýuldy, bu bolsa mallaryň gurluşa zeper getirmeginiň öňüni alar.

2. Gün energiýasyny ulanmak elektrik energiýasynyň we elektrik geçirijileriniň elýeterliligi çöl şertlerinde daşky gurşaw taýdan iň howpsuz usul bolup durýar. Energiýa mallaryň suw bilen üpjün edilmegi üçin sardoblardan suwy sorýar.

3. Ondan başga-da, Garagum maldarçylyk fermasynda öri meýdanlaryň durnukly dolanyşygy üçin çyzgy teklip edildi. Bu çäreler bar bolan öri meýdanlaryň saklanylmagyna we maldarçylyk fermasynyň netijeliligini ýokarlandyrmaga ýardam berer.

Indiki edilmeli iş – taslamanyň grant işiniň çäginde 250 m³ meýdanly sardoby bejermegiň we takyryň 1 gektar meýdanyna beton guýmagyň üsti bilen Begiş sardobynyň töwereginde ösümlikleri dikeltmek bolup durýar. “Bu taslamalaryň durmuşa geçirilmegi goşmaça öri meýdanlaryň suw bilen üpjün edilmegine goşant goşar, bu bolsa zaýalanan öri meýdanlar bilen baglanyşykly meseläni aradan aýrar. Ýagyşly pasyllaryň dowamynda dikeldilen sardoblar 4 sany sürini, ýagny 2400-den gowrak goýny suw bilen üpjün edip biler. Çopanlar öz maşgalalary bilen bu ýerlere göçüp biler we bu ýerde iki paslyň dowamynda ýaşap biler” diýip, Garagum maldarçylyk fermasynyň ýerli hünärmeni Saparmyrat Muhanow düşündirdi.

Bu zolakda öz hasabyna çopanlar üçin iki sany jaýy dikeltmek meýilleşdirilýär. Häzirki wagtda Begiş sardobynyň zolagy abadanlaşdyryldy, agaçlar ekildi, mallar üçin suw guýulary guruldy. Geljekde zolakda diňe bir çopanlaryň däl, eýsem beýlekileriň hem dynç almagyny gazanmak üçin ony oazise öwürmek meýilleşdirilýär.

Şeýlelikde, BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň / Bütindünýä Ekologik gaznasynyň taslamasy mallaryň baş sanyny köpeltmegiň we täze öri meýdanlary döretmegiň üsti bilen azyk howpsuzlygyny üpjün eder, bu hem ekoulgamlary halas eder we häzirki wagtda mallaryň bakylýan öri meýdanlarynyň otlar bilen örtügini dikelder.