Türkmenistanda bilelikdäki hyzmatdaşlygyň öňümizdäki bäş ýyly üçin strategiki ugurlaryny kesgitlemek

• Birleşen milletler guramasy we Türkmenistanyň hökümeti Durnukly ösüş ugrunda hyzmatdaşlyk boýunça täze çarçuwaly maksatnama gol çekdiler, şeýlelikde, Türkmenistanda Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek üçin özara strategiki hyzmatdaşlygyň täze geljekki ugurlary kesgitlenildi.

2030-nji ýyla çenli döwür üçin Gün tertibiniň maksatlary we olary bellenilen möhletinde durmuşa geçirmekligiň derwaýyslygy Birleşen Milletler Guramasynyň Durnukly ösüş ugrunda hyzmatdaşlyk boýunça çarçuwaly maksatnamalarynyň  täze tapgyryny “BMG-nyň ösüş çärelerini ýurt derejesinde meýilleşdirmegiň we durmuşa geçirmekligiň iň möhüm guralyna öwürdi” (2030-nji ýyla çenli döwür üçin Gün tertibi).

Şeýlelikde, hyzmatdaşlyk maksatnamasynyň hyzmatdaşlygyň ähli tapgyrlaryny ugrukdyrmagyny, şol sanda meýilnamalaşdyrmagyny, durmuşa geçirmegini, gözegçilik etmegini we hasabat bermegini gazanmak hem-de 2030-nji ýyla çenli döwür üçin Gün tertibiniň maksatlaryna ýetmek üçin BMG-nyň umumy goldawyna baha bermegini üpjün etmek maksady bilen BMG-niň ýurt boýunça toparlarynyň hökümetler bilen hyzmatdaşlyk etmegi wajyp bolup durýar. Hyzmatdaşlyk maksatnamasy BMG-niň ösüş ulgamynyň ýurda berýän goldawyny kesgitlemeli we görkezmeli, hem-de BMG-niň ýurt içinde we daşynda talap edilýän emläkleriniň konfigurasiýasyny düzmelidir.

BMG-niň Baş Assambleýasynyň 72/279 Kararnamasyndaky maksatlary durmuşa geçirmek üçin BMG-niň Türkmenistandaky ýurt boýunça topary we Türkmenistanyň hökümeti 2019-nji ýylyň iýun aýynda 2021-2025-nji ýyl üçin  Durnukly ösüş ugrunda hyzmatdaşlyk etmek boýunça täze çarçuwaly maksatnamasyny (Hyzmatdaşlyk Maksatnamasy) işläp düzmeklik işini ýola goýdular. Olar muňa BMG-niň 2016-2020-nji ýyllar üçin dowam edýän Hyzmatdaşlyk  maksatnamasynyň amala aşyrylyşyna baha bermekden başladylar we täze Hyzmatdaşlyk Maksatnamasyny işläp düzmeklikde öňki gazanylan oňyn netijelerden hem-de kynçylyklary aşmakda gazanylan tejribelerden ugur aldylar.      

Başlangyç ädim hökmünde BMG-niň ýurt boýunça topary “Toplumlaýyn derňew” (TD) atly analitiki derňewi geçirdi. Ol ýurtdaky ýagdaýa bitarap baha bermäge we ony seljermäge ýardam etmek bilen täze Hyzmatdaşlyk maksatnamasyny işläp düzmekligiň esasy bolup hyzmat etdi.

Bu derňew arkaly ýurduň ösüşi, onuň Durnukly ösüş boýunça 2030-nji ýyla çenli döwür üçin Gün tertibiniň maksatlaryna ýetmäge bolan mümkinçilikleri we milli ösüşiň töwekgelçilikleri öwrenildi. Şeýle hem, ýurduň sebitleýin, sebitara, serhetaşa dinamikalary we olaryň durnukly ösüşiň üç ugru boýunça 2030-nji ýyl üçin Gün tertibine edýän täsirleri kesgitlenildi.   

BMG-niş Ösüş üçin Hyzmatdaşlyk maksatnamalaryna garaşsyz baha bermekde iň oňat tejribe hasaplanýan jemgyýetler bilen üstünlikli aragatnaşyk saklamak tejribesiniň netijesine hem daýanmak bilen, ilkinji gezek bu derňewiň netijeleri diňe BMG-na degişli we oňa degişli däl dürli guramalar we şahslar tarayndan edilýän derňewleriň netijelerine daýanmady. Bu derňewde maslahatlara gatnaşyp, öz aladalaryny beýan eden yzda galan ya-da yzda galma howpy abanýan toparlaryň wekilleriniň (ýaşlar, uly ýaşly adamlar, aýallar, maýyplygy bolan adamlar we beýlekiler) hem garaýyşlary söhlelendirildi.

BMG-niň Ýurt boýunça topary BMG-niň we Türkmenistanyň hyzmatdaşlygynda geljekki strategiki ileri tutýan ugurlary kesgitlemek üçin innowasýon “Geljegi pikirlenmek” atly çemeleşmäni ulandy. Öňden görüjilikli çemeleşmek esasynda 2030-njy ýyla çenli bolan döwür üçin Gün tertibiniň ileri tutýan ugurlaryny gysga möhletleýin (üç ýyllyk), orta möhletleýin (bäş ýyllyk) we uzak möhletleýin (on ýyllyk) amala aşyrmaklygyň ýollary kesgitlenildi. Hyzmatdaşlyk üçin ileri tutulýan ugurlary saýlamak tapgyrynda kesgitlenen DÖM-niň ileri tutýan ugurlaryna salgylanyldy. Bu tapgyra gatnaşanlar ileri tutulýan milli ugurlar, indiki tapgyrda amala aşyrmaly üýtgeşmeler we olary amala aşyrmak üçin gerek bolan strategiýalar barada pikir alyşdyrlar.       

Bu tapgyra gatnaşyjylar Toplumlaýyn derňew geçirilende ýüze çykan ösüş bilen bagly meseleleri we ýetmezçilikleri milli ösüşiň ileri tutýan ugurlary hem-de milli we pudaklaýyn maksatnamalardan alnan çäreler, strategiýalar we meýilnamalar, şeýle-de olaryň çözgüdi üçin wajyp bolup durýan goldawlar bilen bilelikde seljerdilerdiler. Bu kritiki pikirlenmek  çemeleşmesi üç sany esasy ileri tutulýan ugry we hyzmatdaşlygyň bäş sany netijesini kesgitlemäge ýardam etdi. Bular DÖM-ine hem-de “Hiç kimi yzda galdyrmazlyk” ýörelgesine doly gabat gelýär, şeýle-de, olar durnukly ösüşiň - parahatçylygyň we öňüni alyşyň - ynsanperwerlik pikirleriniň özara baglanşygyny we garaşlylygyny görkezýär. Formulirlenen üýtgeşmeler adam hukuklaryna esaslanýan çemeleşmäni ulanmak arkaly gazanylar, şunda inklýuziw proseslere we durnukly ösüşiň şertleri hem-de hereketlendirijisi bolan giň möçberdäki aragatnaşyga we ykdysady özgerişlere üns beriler.  

Birleşen Milletler Guramasy we Türkmenistanyň hökümetiniň arasynda Durnukly ösüş ugrunda hyzmatdaşlyk boýunça çarçuwaly maksatnama durmuşa geçirilýär

2020-nji ýylyň 14-nji martynda Daşary işler ministrligi tarapyndan gurnalan we ýokary derejede geçirilen “Birleşen Milletler Guramasy bilen Türkmenistanyň hökümetiniň arasynda Durnukly ösüş ugrunda Hyzmatdaşlygyň çarçuwaly Maksatnamasynyň tanyşdyryş dabarasynda” çykyş eden BMG-niň Hemişelik utgaşdyryjysy Ýelena Panowa şeýle nygtady:

“Hyzmatdaşlyk Maksatnamasy Türkmenistanyň hökümeti we BMG-niň ulgamynyň arasyndaky umumy garaýşy we hyzmatdaşlygy tassyklaýar. Ol Türkmenistanyň gülläp ösmegine, inklýuziw we güýçli bolmagyna bolan köpçüligiň isleg-arzularyny beýan edýar. Şeýle-de, Türkmenistanyň BMG-niň ýardamy bilen 2025-nji ýyla çenli DÖM-y bilen bagly milli ösüş maksataryna şu aşakdaky üç strategiki ugry boýunça ýetmekligine garaşylýar: 

• Adamlara gönükdirilen dolandyryş we kanunyň hökmürowanlygy
• Inklýuziw, daşky gurşawa ýaramly we durnukly ykdysady ösüş
• Ýokary hilli, inklýuziw we elýeterli saglyk, bilim we durmuş goraglylygy”.

Ol BMG-niň ulgamynyň dürli gyzyklanýan taraplary utgaşdyryjy, ösüş boýunça geňeşçi, iň oňat halkara tejribeleri goldaýyjy we “Hiç kimi yzda galdyrmazlyk” ýörelgesiniň tarapdary bolmaklyk ýaly wezipelerini gyşarnyksyz berjaý etmek bilen esasy päsgelçilikleri we töwekgelçilikleri aradan aýyrmak ugrunda işlejekdigini we DÖM-ny amala aşyrmaklygy tizleşdirmek üçin Türkmenistanyň hökümeti bilen hyzmatdaşlyk etjekdigini belledi.

Hyzmatdaşlyk Maksatnamasyndaky borçlaryny ýerine ýetirmek üçin BMG-niň ulgamy Türkmenistanyň hökümeti bilen BMG-niň ösüş ulgamyny özgertmek baradaky rezolýusiýasynda öňde goýulan  “zerurlyklara esaslanmak” ýörelgesine laýyklykda özüniň konfigurasiýasyny ara alyp maslahatlaşdy we bu meselede ylalaşdy. BMG-niň ulgamy haýsy tejribäniň zerurdygyny kesgitledi, işgärler düzümini we başarnyklaryny synagdan geçirdi we BMG-niň rezident we rezident däl gulluklarynyň mümkinçiliklerinden peýdalandy.

BMG-niň ýurt boýunça toparyndaky agentlikleriň sany 10-dan 18-e çenli artdy. Bu bolsa Hyzmatdaşlyk Maksatnamasynyň nädereje maksada okgunlydygyny subut edýär. Şeýle hem, bu 2030-njy ýyla çenli döwür üçin Durnukly ösüş boýunça Gün tertibini durmuşa geçirmeklige bolan borjuny berjäý etmäge çalyşýan döwlete BMG-niň agentlikleriniň ýardam etmäge bolan höwesini aňladýar.  

BMG-niň Hemişelik utgaşdyryjysy öz beýanynda şeýle belledi:

“Bu hyzmatdaşlyk boýunça täze çarçuwaly maksatnamasynyň esasy aýratynlygy onuň hemmetaraplaýyn hyzmatdaşlygy ösdürmäge aýratyn üns berýändiginiden ybaratdyr. Esasy üns raýat jemgyýeti we hususy pudak bilen hyzmatdaşlygyň ösdürilmegine gönükdiriljekdir, sebäbi olaryň innowasýon mümkinçilikleri Hyzmatdaşlyk maksatnamasynyň öňde goýan maksatlaryna ýetmekde wajyp bolup durýar. BMG-nyň maliýe guramalary we ösüş banklary bilen strategiki hyzmatdaşlygy telekeçiligi höweslendirmek we daşary ýurt maýa goýumlaryny ýurda çekmek üçin oňyn şertler döretmäge kömek eder. BMG-niň Türkmenistandaky adam hukuklary boýunça milli hyzmatdaşlary, has takygy, Türkmenistanyň pudagara komissiýasy bilen bilelikde adam hukuklary babatyndaky halkara borçnamalaryny ýerine ýetirmek ugrundaky hyzmatdaşlygy dowam eder”.

BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň (BMGÖM), BMG-niň Çagalar gaznasynyň (ÝUNISEF), BMG-niň Ilat gaznasynyň (UNFPA) we Bütindünýä saglyk guramasynyň (WHO) ýolbaşçylarynyň hem öz gulluklarynyň Hyzmatdaşlyk maksatnamasyndaky ileri tutýan ugurlary barada çykyş etmäge mümkinçilikleri boldy.

BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň Hemişelik wekili Natiýa Natswlişwili BMGÖM-iň indiki 2021-2025-nji ýyllar üçin Hyzmatdaşlyk maksatnamasy Durnukly ösüş maksatlaryna esaslanýar we ol hökümetiň ilatyň durmuş derejesini we abadançylygyny ýokarlandyrmak üçin ileri tutýan ugurlaryny durmuşa geçirmekligine goşant goşmak üçin döredilip, şu aşakdakyara aýratyn üns berýändigini belledi:

• Kanunyň hökmürowanlygyny güýçlendirmek we adam hukuklaryny goramak;

• Ykdysady diwersifikasiýany dowamly ösdürmek we hususy pudagy höweslendirmek;

• Adamlaryň saglygynyň hilini gowulandyrmak we adamlaryň sosial integrasiýasy;

• Howanyň üýtgemeginiň täsirlerine garşy gaýtadan dikeldilýän energiýany ulanmak we beýleki möhüm ugurlar arkaly göreşmek.

Hanym Natiýa Natswlişwili şeýle nygtady:

“BMG-niň Ösüş maksatnamasy öňümizdäki bäş ýylda Türkmenistan bilen BMG-niň arasyndaky üç strategiki hyzmatdaşlygyň ösdürilmegine, şeýle hem bäş strategiki netijäniň kesgitlenmegine işjeň gatnaşdy. Bu bolsa, Türkmenistan bilen BMGÖM-iň arasynda ykdysady diwersifikasiýa, kanunyň hökmürowanlygy, adam hukuklary, saglygy goraýyş, sosial integrasiýa, howanyň üýtgemegi, energiýa netijeliligi, betbagtçylyklaryň töwekgelçiligini azaltmak we beýlekiler möhüm ugurlarda dowam edýän hyzmatdaşlygyň gerimini görkezýär”.

UNISEF-iň wekili Kristina Weigand Türkmenistanyň ileri tutýan ugurlaryny esasy dört ugurda goldamagy meýilleşdirýän ÝUNISEF-iň täze ýurt maksatnamasy bilen tanyşdyrdy.  Bu täze hyzmatdaşlyk maksatnamasy dört esasy ugur boýunça hökümetiň ileri tutýan ugurlaryny goldar:

1. Çagalar üçin dolandyryş
2. Çaganyň saglygy, iýmiti we onuň irki ösüşi
3. Durmuş we çaga goraglylygy
4. Hil we inklýuziw bilim.

Hanym Kristina Weigand şeýle belledi:

“UNISEF-iň 2021-2025-nji ýyllar aralygyndaky täze hyzmatdaşlyk maksatnamasynyň esasy maksady çagalaryň hukuklaryna hormat goýmak, olary goramak we çagalaryň öňündäki borçnamalaryny ýerine ýetirmek üçin hökümete goldaw bermekden ybaratdyr. Bu  Çaganyň hukuklary hakyndaky konwensiýada, DÖM-de hem göz öňünde tutulyp, mundan beýläk çagalar üçin Milli hereket meýilnamasynda hem tassyklanyldy. Hyzmatdaşlygyň bu täze maksatnamasy ÝUNISEF-iň hiç bir çagany yzda galdyrmazlyk we ýurduň iň yzda galan çagalaryna üns bermek maksadyny we onuň Türkmenistanyň hökümetine we jemgyýetine ýurduň ähli çagalaryny durmuşa iň oňat başlangyç bilen üpjün etmek ugrunda goldaw bermek islegini görkezýär.

UNFPA-nyň kömekçi wekili Aýna Seýitliýewa täze ýurt maksatnamasynyň üç esasy ugry bilen tanyşdyrdy:

(i) Reproduktiw saglyk we hukuklar

(ii) Gender deňligi we aýal-gyzlaryň mümkinçiliklerini artdyrmak

(iii) Ilat maglumatlary

 Ol şeýle diýdi:

“Täze hyzmatdaşlyk maksatnamamyz we onda ileri tutulýan ugurlaryň tutuş jemgyýetimiziň ösüşine nähili täsir etjekdigine aýdyň düşünmek üçin 10 ýaşyndaky Türkmenistanly bir gyzjagaz hakynda pikirlenmeli. Haçan-da bir gyz öz hukuklaryndan peýdalanyp, saglygyny gorap, okuwyny tamamlap we öz durmuşy barada özi karar berip bilse, onda onuň özi we daş-töweregindäkiler gazanar. Eger onuň saglygy gowy bolsa, onda soňlugy bilen ol maşgala guranda onuň çagalary hem sagdyn bolar. Ol has öndürijilikli bolar, has köp pul gazanar we öz gezeginde ýurdumyzyň we dünýäniň gülläp ösmegine öz goşandyny goşar. 10 ýaşly gyzjagazyň geljeginiň gowy bolmagy ýaş ýetginjeklerde hil statistikasynyň bolmagyna, gender kadalaryna we ene-atalaryň mekdeplerdäki saglyk bilimine bolan garaýşyna, akyl saglygyna, bilimiň hiline, karar kabul etmeklige gatnaşyk derejesine we beýleki meselelere bagly bolup durýar. Biziň ýurdumyzdan her bir 10 ýaşly gyzjagazyň geljekdäki durmuş ýoly, goý ol şäherde ýa-da obada ýaşasyn, maýyplygy bar ýa-da ýok bolsun, 2030-njy ýylyň Gün tertibiniň üstünlikleriniň hem-de biziň ýurt maksatnamamyzyň netijeliliginiň hakyky synagy bolar.”

Bütindünýä saglygy goraýyş guramasynyň wekili Paulina Karwowska Türkmenistanyň hökümeti bilen bilelikde işlemek üçin saglyk ulgamlaryny kämilleşdirmek we ilatyň saglygyny goramak üçin gerekli bolan ähli hyzmatlary ýola goýmak ýaly möhüm ugurlary beýan etdi. Bu her bir adamyň maddy kynçylyklary başdan geçirmäni, zerur bolan ýagdaýynda saglyk hyzmatlaryndan peýdalanyp bilmek mümkinçiligini aňladýar. Munuň üçin esasan üç sany maksada ýetmek gerek:

•           zerur bolan saglyk hyzmatlarynyň elýeterligini üpjün etmek;

•           hyzmatlaryň täsirli bolmagy üçin ýeterlik hiliniň bolmagyny üpjün etmek;

•           we maliýe goraglylygyny üpjün etmek.

Ol şeýle belledi:

 “Ähliumumylyk we deňlik biziň her bir maksadymyz, şeýle-de, ýokanç däl keseller, ýokanç keseller, ene we çaga, daşky gurşawyň ekologik saglygy ugrundaky her bir hyzmatdaşlygymyz üçin wajyp bolup durýar. Elbetde, bu işimize taýýarlygymyzda, epidemiýalara we saglyga täsir edýän betbagytçylyklara ýakyndan gözegçilik etmegimizde we olary kontrolda saklamagymyzda has aýdyň görünýär. COVID-19 garşy strategik taýýarlyk we jogap ugrunda hyzmatdaşlygymyz biziň global jogapkärçiligimizdir we bu mundan beýläk hem global saglyk taýýarlygyny güýçlendirmäge ýardam eder”. 

Amala aşyrylmaly ýene-de birnäçe tapgyr bar bolsa-da, Türkmenistandaky Birleşen Milletler Guramasy köp sanly milli, hökümete degişli bolmadyk, diplomatik we beýleki ösüş guramalarynyň öňünde 2030-njy ýyla çenli döwür üçin Gün tertibininiň maksatlaryny amala aşyrmakda Türkmenistanyň iň güýçli we strategik hyzmatdaşy hökmündäki abraýyny ýene-de bir gezek tassyklady.